Theodoros Stamos: Σειρά Λευκάδα – Lefkada Series ονομάζεται η αφιερωματική έκθεση για την επέτειο των 100 ετών από τη γέννηση του Ελληνοαμερικανού ζωγράφου (1922-1997), εκπροσώπου του Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού, σε επιμέλεια της εικαστικού και θεωρητικού της Τέχνης, Χαράς Σαΐτη. Τα 39 έργα από τη σειρά Ατέρμονο Πεδίο Λευκάδα της συλλογής του Ιδρύματος Ελληνική Διασπορά που παρουσιάζονται στη Δημοτική Πινακοθήκη και Αίθουσα Τέχνης «Θεόδωρος Στάμος» του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Λευκαδίων έχουν αφετηρία τη σχέση του καλλιτέχνη με το φως και το τοπίο της Λευκάδας, της γενέτειρας του πατέρα του, με την οποία ανέπτυξε ιδιαίτερους δεσμούς σε μία περίοδο προσωπικής και επαγγελματικής δοκιμασίας.
Ο Στάμος γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη από Έλληνες γονείς και σπούδασε με υποτροφία στην American Artists School. Μελέτησε την τέχνη των ιθαγενών της Αμερικής και την ελληνική τέχνη, ενώ στο έργο του άσκησε επίδραση ο βουδισμός και οι θρησκείες της Άπω Ανατολής. Από πολύ νωρίς εκθέτει σε σημαντικές γκαλερί (Betty Parsons, 1946) και έργα του εντάσσονται σε συλλογές μουσείων (Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, 1947) και αγοράζονται από σημαντικούς συλλέκτες. Επισκέφθηκε πρώτη φορά την Ελλάδα το 1948 όπου γνώρισε τον Γιάννη Τσαρούχη και τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα. Το 1950 με μία ομάδα καλλιτεχνών που ονομάστηκαν The Irascibles (Οι οξύθυμοι) υπογράφει επιστολή διαμαρτυρίας εναντίον του συντηρητισμού του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης με αφορμή μία έκθεση, την ίδια χρονιά που το μουσείο είχε αγοράσει έργο του. Ανάμεσα στους υπογράφοντες της επιστολής ήταν ο Willem de Kooning, Jackson Pollock, Clyfford Still, Mark Rothko, Barnett Newman, Ad Reinhardt κ.ά. συνδημιουργοί του αμερικανικού εξπρεσιονισμού. Το 1955 εκλέχτηκε Εταίρος του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης. Βραβεύτηκε με το National Institute of Arts and Letters Award (1956), το Brandeis University Creative Arts Award (1959) και το National Arts Foundation Award (1967). Συνεργάστηκε με την André Emmerich Gallery (1958-1970).
Η στενή φιλία του με τον Μαρκ Ρόθκο ο οποίος αυτοκτόνησε το 1970 στάθηκε μοιραία για τη δημιουργική πορεία του Στάμου, ο οποίος βρέθηκε αντιμέτωπος με κατηγορίες για δόλια διαχείριση του έργου του Ρόθκο από την κόρη του μαζί με άλλους συνδιαχειριστές, με αποτέλεσμα την ηθική και οικονομική του καταρράκωση. Τα εννέα χρόνια της δικαστικής διαμάχης η Λευκάδα στάθηκε η Ιθάκη του καλλιτέχνη, όπου για πρώτη φορά ζούσε για μερικούς μήνες τον χρόνο και μερικά από τα έργα που δημιούργησε εκείνο το διάστημα παρουσιάζονται στην έκθεση. Σύμφωνα με τον κριτικό τέχνης Theodore F. Wolff, ο οποίος προλογίζει τον κατάλογο της έκθεσης, το έργο του Στάμου μετά την παραμονή του στη Λευκάδα υφίσταται μία μεταμόρφωση, περνάει στην απόλυτη απλότητα και χαρακτηρίζεται από μία «γαλήνια κομψότητα», «η απόδειξη ενός καλλιτέχνη που είχε βρει τον εαυτό του».
Τα έργα που παρουσιάζονται δημιουργούνται σε μία στιγμή καμπής στη ζωή του καλλιτέχνη. Αποτελούν απόσταγμα μίας εσωτερικής και καλλιτεχνικής πορείας τριών δεκαετιών, ακολουθώντας τη φιλοσοφία του Στάμου όπως την αποτυπώνει στη διάλεξή του «Γιατί η φύση στην τέχνη» του 1954, όπου αναλύει τις επιρροές του από την ασιατική παράδοση και τέχνη. Σύμφωνα με αυτές ο ζωγράφος ταυτίζεται με τη φύση, αντίθετα με τον δυισμό της δυτικής σκέψης και φέρει «μία πνευματική δύναμη που μεταδίδει ζωή και νόημα στις υλικές μορφές». Η Σειρά Λευκάδα είναι μεταφυσική απόδοση του ελληνικού τοπίου σε μία αρμονική ύφανση των εικαστικών του διαδρομών και της πνευματικότητάς του. Η ενέργεια του χρώματος που άλλοτε παραπέμπει στην αρχαία ζωγραφική, στην ένταση του ελληνικού φωτός και άλλοτε στα σινοϊαπωνικά χειρόγραφα, τα ιδεογράμματα στις συνθέσεις και η ρέουσα δυναμική των σχημάτων αποτελούν διήθηση των αισθητικών και πνευματικών αναζητήσεων και της καλλιτεχνικής του ευφυίας.
Η πρωτοβουλία του Δήμου Λευκαδίων και του Ιδρύματος Ελληνική Διασπορά φέρνει πιο κοντά το ελληνικό κοινό με το έργο του σημαντικού ζωγράφου της αμερικανικής πρωτοπορίας, φωτίζοντας μέρος της ιστορίας της ελληνικής Διασποράς η οποία δεν είναι ιδιαιτέρως γνωστή και προβεβλημένη. Ο Θεόδωρος Στάμος επιστρέφει στην Ιθάκη του, φωτίζοντας με το χρώμα του το δικό του σύμπαν του γενέθλιου τόπου.
Λεωνή Π. Θανασούλα
17 Σεπτεμβρίου, 2022